ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ




Το ερώτημα «τι είναι η εικόνα» μας απευθύνεται με επιτακτικό τρόπο σε μια ιστορική στιγμή όπου παραδοσιακές φιλοσοφικές «απορίες» δεν τίθενται πλέον μόνο ως γλωσσικά προβλήματα και γνωσιοθεωρητικά ερωτήματα, αλλά ως οπτικά αινίγματα, οριοθετώντας την εποχή της ονομαζόμενης «οπτικής στροφής» στον φιλοσοφικό στοχασμό («pictorial», «imagic», «iconic» ή «visualistic turn»). Ο φιλόσοφος Hans Jonas αναφέρθηκε ήδη το 1961 στην έλευση αυτού του νέου homo pictor, ορίζοντας την ικανότητα της δημιουργίας και αναγνώρισης εικόνων ως την ειδοποιό διαφορά μεταξύ ανθρώπου και ζώου. Η ζωγραφική ή τεχνολογικά παραγόμενη, φωτογραφική, κινηματογραφική και ψηφιακή εικόνα, οι άλλες πλείστες «χωρικές» εικόνες, όπως αυτές στην καλλιτεχνική εγκατάσταση, στην αρχιτεκτονική, στο θέατρο και το χορό καθώς και «πικτογραφίες εικόνες» μιας μουσικής παρτιτούρας ή ενός ποιητικού κειμένου αποτελούν τέτοιου είδος προς εξέταση εικονές και εξεικονίσεις.
Το προτεινόμενο μάθημα διερευνά αυτές τις πλήστες οπτικές διατάξεις όπως την καλλιτεχνική εγκατάσταση (installation art), εικαστικά έργα κινούμενης εικόνας, και έργα υπό τη μορφή εφήμερου συμβάντος (event) σε σχέση με τις εκάστοτε σύγχρονες επιστημολογικές παραδόσεις (εικονολογία – ερμηνευτική – σημειολογία – φαινομενολογία – ψυχαναλυτική κριτική). Ο όρος της οπτικής διάταξης (dispositive) –ένας όρος που εισάγεται στην θεωρία από τον Foucault, Deleuze και Agamben– αποτελεί τη βασική διερευνητική κατηγορία η οποία διαμορφώνεται από ρηματικές θεωρίες (discursive), εικονιστικές θεωρίες (iconic) και λειτουργιακές θεωρίες (operative).
Το μάθημα περιλαμβάνει τις ακόλουθες θεματικές ενότητες: εικονιστική αναπαράσταση ως ειδική περίπτωση της «καταδήλωσης» (Nelson Goodman), η ρητορική των εικόνων (η «εικονολογία» του W.J.T. Mitchell), η εικόνα ως συμβολική μορφή (Ernst Cassirer, Erwin Panofsky), οπτικές μεταφορές ως γνωσιακά όργανα (η «μεταφορολογία» του Hans Blumenberg: το σπηλαίο στον Πλάτωνα - η πανοπτική φυλακή στον Michel Foucault), η «διαλεκτική» εικόνα (Walter Benjamin), η εικόνα ως σωματικότητα (Maurice Merleau-Ponty), εικόνα, υποκείμενο και μέσο στον αναλυτικό λόγο (discourse analytique) (Jacques Lacan, Friedrich Kittler), η εικόνα ως κινηματογραφική διάταξη (Christian Metz), τεχνικά κοσμοείδωλα και οθόνες (Martin Heidegger, Paul Virilio), ο κόσμος ως προσομοίωση [simulacrum] (Jean Baudrillard), η φαινομενολογική προσέγγιση της εικόνας (Didi-Huberman, Emmanuel Alloa).
Ταυτόχρονα το μάθημα διερευνά το ποια είναι η σχέση της εικόνας με την κοινωνία που την παράγει καθώς και με τα οπτικά καθεστώτα (visual regimes) που αναπαράγονται μέσω αυτής;  Επικεντρωνόμαστε συν τοις άλλοις και στις φιλοσοφικές τοποθετήσεις της ύστερης νεωτερικότητας που επέτρεψαν την αμφισβήτηση της υπεροχής του οπτικού που ταυτίζεται με το νοητικό ως κυρίαρχου γνωσιοθεωρητικού παραδείγματος (οφθαλμοκεντρικό) είτε μέσω της κατάρριψης του «υπερβατικού» χαρακτήρα της προοπτικής αναπαράστασης, την επαναφορά της σωματικότητας του νοητικού υποκειμένου, την πρόταξη της αντιλαμβανόμενης συνείδησης έναντι του πράγματος ή την επανεκτίμηση του χρόνου υπέρ του χώρου (Martin Jay). Η διερώτηση του πώς παράγεται νόημα μέσω εικόνων έχει να συνεισφέρει μάλλον πολλά στην επιστημολογική αναθεώρηση της ιστορίας της τέχνης, η οποία ως επιστημονική πειθαρχεία, όπως γράφει με κριτική διάθεση ο ιστορικός τέχνης Didi-Huberman, ήρθε «για να σκοτώσει τη συμπτωματική εικόνα, να διαψεύσει την βιαιότητα της και την ικανότητά της να αποκρύψει τις προθέσεις της, έτσι ώστε να διατηρηθεί το ορθό αντικείμενο της πειθαρχίας, δηλαδή η τέχνη» αντιπροτείνωντας την διεύρυνση της εν είδει οπτικών σπουδών.
Η επιλογή των κειμένων έγινε με κριτήριο το πως κάθε απόσπασμα αποτελεί ιδιάζουσα περιπτωσιολογική ανάλυση που να επεξηγεί με σαφήνεια την εκάστοτε μεθοδολογική προσέγγιση. Κάθε ενότητα προσφέρει ταυτόχρονα εξειδικευμένες πληροφορίες και επιστημονικές τοποθετήσεις δημιουργώντας το γνωστικό πλαίσιο προετοιμασίας για την ενεργό εμπλοκή σε πρακτικό επίπεδο με το ευρύτερο πεδίο της σύγχρονης τέχνης μέσω της «οπτικής στροφής» στον σύγχρονο θεωρητικό στοχασμό.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Agamben Giorgio. «What is an Apparatus?» στο: What is an Apparatus? And Other Essays. Στάνφορντ: Stanford University Press, 2009
Alloa, Emmanuel (επ.), Penser l'image, Ντιζόν : Presses du réel, coll. "Perceptions", 2010
Alloa, Emmanuel, Das durchscheinende Bild. Konturen einer medialen Phänomenologie, Ζυρίχη, Diaphanes, 2011
Arnheim, Rudolf, Οπτική σκέψη, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2007
Aumont, Jacques, The Image, Λονδίνο: British Film Institute, 1997.
Bakewell, Liza, «Image acts», στο: American Anthropologists, τ. 100, 1998, αρ. 1, σ. 22-32.
Bal, Mieke, «Reply to the responses» στο: Journal of Visual Culture 2, no. 2 (2003)
Baudrillard, Jean, Simulation, Κέμπριτζ Μασαχουσέτη, Λονδίνο: MIT Press, 1983
Baudry, Jean-Louis, «The Apparatus: Metapsychological Approaches to the Impression of Reality in Cinema», στο: G. Mast, M. Cohen, L. Braudy (επ.), Film Theory and Criticism, Νέα Υόρκη και Οξφόρδη, 1992, σ. 690–707.
Beller, Jonathan, The Cinematic Mode of Production: Attention Economy and the Society of the Spectacle, Χάνοβερ: Dartmouth College Press, 2006.
Belting, Hans; Jephcott, Edmund, Likeness and Presence: A History of the Image before the Era of Art, Σικάγο: University of Chicago Press, 1994.
Benjamin, Walter, The Arcades Project, Βοστώνη: Belknap Press of Harvard University Press, 2002.
Besançon, Alain, The Forbidden Image. An Intellectual History of Iconoclasm, Σικάγο: University of Chicago Press, 2000.
Blumenberg, Hans, Paradigms for a Metaphorology, Ίθακα: Cornell University Press, 2010
Boehm, Gottfried (επ.). Was ist ein Bild?, Μόναχο, Fink, 1995.
Bryson, Norman, Vision and Painting. The Logic of the Gaze, Νιού Χέβεν, Λονδίνο: Yale University Press, 1983
Buck-Morss, Susan, Η διαλεκτική του βλέπειν: Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν και το σχέδιο εργασίας περί Στοών, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2009
Cassirer, Ernst, Δοκίμιο για τον άνθρωπο: Εισαγωγή στη φιλοσοφία του ανθρώπινου πολιτισμού, Αθήνα: Κάλβος 1985
Crary, Jonathan, Techniques of the Observer: On Vision and Modernity in the 19th Century, Κέμπριτζ Mασαχουσέτης, Λονδίνο: MIT Press, 1992
Debord, Guy. Κοινωνία του θεάματος, Αθήνα: Διεθνής Βιβλιοθήκη, 2000
Deleuze, Gilles. Κινηματογράφος IΙ: Η χρονοεικόνα, Αθήνα: Νήσος, 2010
Deleuze, Gilles. Κινηματογράφος Ι: Η εικόνα-κίνηση, Αθήνα: Νήσος, 2009
Deleuze, Gilles. Φουκώ, Αθήνα : Πλέθρον, 2005
Deleuze, Gilles. Plato and the Simulacrum, στο: The Logic of Sense, Λονδίνο, Athlon, 1990, σ.  253-265.
Derrida, Jacques, «Penser à ne pas voir», Annali 1, επιμέλεια Amelia Valtolina, Fondazione Europea del Disegno – Fondazione Adami, Μιλάνο 2005, σ. 49-74.
Didi-Huberman, Georges. Confronting Images: Questioning The Ends Of A Certain History Of Art, Pennsylvania State University Press, 2005.
Didi-Huberman, Georges. Ce que nous voyons, ce qui nous regarde, Παρίσι: Editions de Minuit, 1992.
Elkins, James, Visual Studies. A Skeptical Introduction, Νέα Υόρκη και Λονδίνο: Routledge, 2003
Florensky, Pavel. Beyond Vision: Essays on the Perception of Art, επ. Nicoletta Misler, Λονδίνο: Reaktion Books, 2013.
Flusser, Vilém, Προς το σύμπαν των τεχνικών εικόνων, μετάφραση Γιώργος Ηλιόπουλος, Αθήνα, Σμίλη, 2008.
Foucault, Michel. Επιτήρηση και τιμωρία: Η γέννηση της φυλακής, Αθήνα: Κέδρος - Ράππα, 1989.
Friedberg, Anne. The Virtual Window. From Alberti to Microsoft, Κέμπριτζ Mασαχουσέτης, Λονδίνο: MIT Press, 2006.
Grootenboer, Hanneke, The rhetoric of perspective. Σικάγο: Chicago University Press, 2005.
Hansen, Mark, B.N. New Philosophy for New Media, Κέμπριτζ Μασαχουσέτης, Λονδίνο: MIT Press, 2004.
Haskell, Francis, Η ιστορία και οι εικόνες της : Η τέχνη ως ερμηνεία του δυτικού πολιτισμού, μετάφραση Α. Τσοτσορού, Δ. Κοσμίδης, Αθήνα : Νεφέλη, 2012.
Heidegger, Martin. «The Age of the World Picture» στο: The Question Concerning Technology and Other Essays, Νέα Υόρκη: Harper and Row, 1977
Hornuff, Daniel, Bildwissenschaft im Streit. Belting, Boem, Bredekamp, Burda, Μόναχο, Fink, 2012.
Jay, Martin, Downcast Eyes: The Denigration of Vision in Twentieth-Century French Thought, Μπέρκλευ: University of California Press, 1994.
Jonas, Hans, «The Nobility of Sight: A Study in the Phenomenology of the Senses», στο: The Phenomenon of Life: Toward a Philosophical Biology, Σικάγο, 1982
Jones, Amelia (επ.), Performing the Body/Performing the Text, Λονδίνο και Νέα Υόρκη: Routledge, 1999
Jones, Amelia (επ.), The Feminism and Visual Culture Reader: Second Edition Λονδίνο και Νέα Υόρκη: Routledge, 2010.
Kittler, Friedrich, Optical Media, Λονδίνο: Polity, 2010
Lacan, Jacques, The Mirror Stage as formative of the I Function as Revealed in Psychoanalytic Experience, στο: Ecrits: The First Complete Edition in English, New York: W. W. Norton, 2007, σ. 75-81
Lacan, Jacques, The Topic of the imaginary, στο: Book I: Freud's Papers on Technique, New York: Norton, 1988, σ. 73-88
Lacan, Jacques, Για το βλέμμα σαν αντικείμενο μικρό a, στο: Το σεμινάριο του Ζακ Λακάν: Βιβλίο XI : Οι τέσσερις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης 1964, Αθήνα : Κέδρος - Ράππα, 1982, σ. 93-156
Leighton, Tanya (επ.), Art and the Moving Image. A Critical Reader, Λονδίνο: Blackwell, 2008.
Lukes, Steven, Power: A Radical View, Palgrave Macmillan, London, 1974/2005.
Lyotard, Jean-Francois, Discourse, Figure, Μινεάπολις: University of Minnesota Press, 2010
Marion, Jean-Luc, The Crossing of the Visible, Στάνφορντ: Stanford University Press, 2004
Merleau - Ponty, Maurice, The Visible and the Invisible, Northwestern University Press, 1969
Metz, Christian. Ψυχανάλυση και κινηματογράφος: Το φαντασιακό σημαίνον, Αθήνα : Πλέθρον, 2007.
Mirzoeff, Nicholas, An Introduction to Visual Culture, Λονδίνο: Routledge, 1999.
Mitchell, W. J. T. Iconology: Image, Text, Ideology, Σικάγο: University Of Chicago Press, 1987.
Mitchell, W. J. T. What Do Pictures Want?: The Lives and Loves of Images, Σικάγο: University Of Chicago Press, 2006.
Mondzain, Marie-Jose, Image, Icon, Economy: The Byzantine Origins of the Contemporary Imaginary (Cultural Memory in the Present), Στάνφορντ: Stanford University Press: 2004.
Nancy, Jean-Luc, The Ground of the Image, Νέα Υόρκη: Fordham University Press, 2005.
Panofsky, Erwin, Perspective as Symbolic Form, Κέμπριτζ Μασαχουσέτης και Λονδίνο: Zone Books, 1993
Panofsky, Erwin, Στύλ και έκφραση στον κινηματογράφο, στο: Panofsky, Erwin, F. E. Sparshott, Noël Burch , Peter Woolen, · Η δομή, οι κανόνες και οι κώδικες του κινηματογράφου, Αθήνα: Καθρέφτης, 2006, σ. 11-39
Probst, Jörg, Klenner, Jost Phillip (επ.), Ideengeschichte der Bildwissenschaft, Φρανκφούρτη, 2009.
Racjman, John, «Foucault’s Art of Seeing», Essays of the 80s, Νέα Υόρκη και Λονδίνο: Columbia University Press, 1991, σ. 68-102
Rancière, Jacques, The Aesthetic Unconscious, Λονδίνο: Polity, 2010
Rancière, Jacques, The Future of the Image, Λονδίνο, Νέα Υόρκη: Verso, 2007
Sachs-Hombach, Klaus (επ.), Bildtheorien. Anthropologische und kulturelle Grundlagen des Visualistic Turn, Φρανκφούρτη, Suhrkamp, 2009.
Sartre, Jean - Paul. Το φανταστικό: Φαινομενολογική ψυχολογία της φαντασίας, Αθήνα: Αρσενίδης, [χ.χ.].
Scolari, Massimo. Oblique Drawing: A History of Anti-Perspective, Κέμπριτζ Μασαχουσέτης: MIT Press, 2012.
Seja, Silvia, Handlungstheorien des Bildes, Κολωνία, 2009
Shaviro, Steven. Post Cinematic Affect, Ουίνστερ, Ουάσινγκτον, O-Books, 2010.
Silverman, Kaja, «Apparatus for the Production of an Image» Parallax, 6:3, 12-28
Stam, Robert, Εισαγωγή στη θεωρία του κινηματογράφου, Αθήνα: Πατάκης, 2004.
Stiegler, Bernard, «Η διακριτή εικόνα», στο: Derrida, Jacques. Υπερηχογραφήματα της τηλεόρασης  Μαγνητοσκοπημένες συνομιλίες, Αθήνα: Εκκρεμές, 1998, σ. 180-206.
Stoichita, Victor I., The Self-Aware Image: An Insight into Early Modern Meta-Painting, Κέμπριτζ: Cambridge University Press, 1997.
Virilio, Paul, The Vision Machine, Μπλούμινγκτον και Ιντιανάπολις: Indiana University Press, 1994
Wiesing, Lambert, Artifizielle Präsenz. Studien zur Philosophie des Bildes, Φρανκφούρτη, Suhrkamp, 2005.
Willats, John, Art and representation: new principles in the analysis of pictures,
Princeton University Press, New Jersey, 1997.
Winkel, Camiel van, The Regime of Visibility, Ρότερνταμ: NAi Publishers, 2005
Wollheim, Richard. Η τέχνη και τα αντικείμενά της, Αθήνα: Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, 2009.
Γκούτμαν, Νέλσον, Γλώσσες της τέχνης, Αθήνα: Εκκρεμές, 2005
Δουζίνας, Κώστας, Νόμος και Αισθητική. Λογοτεχνία, Τέχνη, Δίκαιο, Αθήνα: Παπαζήσης, 2005.
Ζωγραφίδης, Γιώργος. Βυζαντινή φιλοσοφία της εικόνας: Μια ανάγνωση του Ιωάννη Δαμασκηνού, Αθήνα : Ελληνικά Γράμματα, 1997
Κουζέλης, Γεράσιμος, Μπασάκος, Παντελής (επ.), Φως - εικόνα - πραγματικότητα. (Τοπικά · 11), Αθήνα : Νήσος, 2006
Πλάτων, Πολιτεία, Θεσσαλονίκη : Ζήτρος, 2006, VII (514a-520a)
Σκαρπέλος, Γιάννης, Εικόνα και Κοινωνία. Από την κοινωνική φωτογραφία στην οπτική κοινωνιολογία, Αθήνα, Τόπος, 2011.
Στάθη, Ειρήνη, Σημεία και σύμβολα στη φιλμική γλώσσα. Η μορφή και το νόημα της κινούμενης εικόνας, Αθήνα: Αιγόκερως, 2011.
Σταυρίδης, Σταύρος, Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2002

Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

ΜΕΤΑΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ

ΤΕΧΝΗ ΣΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΩΡΟ